Liệu mình có thể học theo một cách khác? Có con đường nào khác ngoài đại học không? - câu hỏi nền tảng cho sự ra đời của The Soil Project

Mở đầu cho chuỗi sự kiện cùng Cộng đồng Go Live Love tại Vũng Tàu là buổi gặp gỡ ý nghĩa giữa Vcil Community và The Soil Project.

Dưới ánh đèn vàng dịu của sân trường Cỏ May - Vũng Tàu, một buổi trò chuyện ấm cúng đã diễn ra giữa những phụ huynh, những người quan tâm đến giáo dục và những người trẻ đang dấn thân trên hành trình mở lối cho giáo dục tự do.

Có tiếng cười, có sự lắng nghe, và cả những giọt nước mắt – khi mọi người nhận ra rằng: mình không hề đơn độc trong những trăn trở về giáo dục.

a/ Giới thiệu Vcil Community

Xã hội hiện đại đang phải đối mặt với nhiều cuộc khủng hoảng phức tạp như mất đa dạng sinh học, bất bình đẳng, khủng hoảng hiện sinh, sự tan rã cộng đồng, v.v. Đây là những kết quả tất yếu của hệ thống xã hội và kinh tế hiện tại. Những hệ quả trên là hiện thân của câu chuyện, niềm tin của hệ thống đang thống trị - câu chuyện cho rằng con người sống tách biệt khỏi thiên nhiên và là một sinh vật vị kỷ.

Chẳng hạn, trong nền kinh tế thị trường ngày nay, chúng ta thường coi tự nhiên và tài nguyên là một loại hàng hóa để khai thác để kiếm tiền. Do đó, chúng ta thường đo lường giá trị của thiên nhiên bằng những con số: khu rừng này trị giá bao nhiêu, mỏ dầu này chứa bao nhiêu dầu, lợi nhuận có thể thu được từ việc đầu tư vào chúng là bao nhiêu... và tất cả các hoạt động của con người đều được lượng hóa thành GDP. Đây là niềm tin cốt lõi chi phối tư duy phần đông xã hội, và nếu chúng ta không thay đổi nhận thức về mối quan hệ của mình với thiên nhiên, chúng ta không thể giải quyết các vấn đề hiện tại, từ việc mất kết nối với chính mình, với người khác, đến mất kết nối với thiên nhiên.

Để giải quyết những cuộc khủng hoảng cố hữu này, chúng ta cần kể những câu chuyện mới: rằng con người là một sinh vật hào phóng, thích hợp tác và sống trong một mạng lưới của sự sống gắn kết chặt chẽ với nhau. Để kiến tạo nền văn minh mới dựa trên câu chuyện này, chúng ta cần những người có sự chuyển hóa về nhận thức và thay đổi hệ thống.

Vậy, Vcil Community làm gì?

Vcil Community là mạng lưới và cộng đồng những người thúc đẩy sự chuyển đổi hệ hình, hướng tới một xã hội phúc lạc và có tính tái tạo thông qua giáo dục thay thế và sáng tạo xã hội.

Có 4 lĩnh vực mà Vcil Community đang hoạt động:

1. Giáo dục thay thế

2. Khởi nghiệp xã hội

3. Phát triển mang tính tái tạo

4. Xây dựng cộng đồng và phát triển mạng lưới

b/ Giới thiệu The Soil Project

Phần lớn những người tham gia chương trình lần này là các ba mẹ quan tâm đến giáo dục thay thế - vì vậy, buổi gặp mặt lần này dành nhiều thời gian để cùng hỏi đáp liên quan đến The Soil Project và chủ đề liên quan đến giáo dục.

Câu chuyện ra đời: Phần giới thiệu về dự án bắt đầu bằng câu chuyện về hành trình ra đời của The Soil Project:

Thiên chia sẻ rằng, anh lớn lên ở một vùng quê thuộc Sóc Trăng, mang theo trong mình câu hỏi: “Vì sao có người giàu, người nghèo? Làm sao để thoát nghèo?”

Câu hỏi ấy theo anh suốt những năm tháng học hành, từ Việt Nam cho đến nước ngoài.

Anh đã thử nhiều môi trường, tưởng như khác biệt, nhưng rồi nhận ra: cách dạy, cách học – dù thay đổi về hình thức – vẫn xoay quanh một quỹ đạo quen thuộc. Và điều khiến anh thao thức nhất thì lại không có chỗ để được hỏi, được đào sâu trong trường lớp.

Sau một thời gian sống và học ở Singapore, Thiên quay về Việt Nam. Anh bắt đầu trò chuyện nhiều hơn với bạn bè – và nhận ra mình không cô đơn. Nhiều người trẻ cũng đang mang những nỗi trăn trở tương tự. Thế là một nhóm nhỏ ngồi lại với nhau và bắt đầu đặt câu hỏi:

Liệu mình có thể học theo một cách khác? Có con đường nào khác ngoài đại học không?

Từ những câu hỏi ấy, họ bắt đầu tự tìm hiểu về giáo dục – từ lịch sử, triết lý cho đến cách vận hành của nó. Họ cũng nộp đơn vào những chương trình giáo dục thay thế trên thế giới. Nhưng rồi họ vấp phải một thực tế khác: hầu hết những chương trình ấy đều rất đắt, khó tiếp cận, gần như không có học bổng hay hỗ trợ tài chính đáng kể.

Từ hai thực tại ấy – một bên là hệ thống giáo dục chưa thực sự đáp ứng nhu cầu học thật, một bên là những lựa chọn thay thế thì quá xa vời – họ quyết định thử làm một điều gì đó ở Việt Nam, trong phạm vi những gì mình có. Vcil Community ra đời từ những thử nghiệm nhỏ đầu tiên. Hồi đó, cái tên Vcil là viết tắt của Vietnamese Community of Independent Learners – một cộng đồng những người học độc lập ở Việt Nam (hiện tại đã không còn giữ ý nghĩa này nữa do công việc và mục tiêu đã được mở rộng hơn).

Một bước ngoặt lớn đến vào năm 2017, khi nhóm thực hiện chuyến đi 19 ngày qua Campuchia và Thái Lan, chỉ với 100 USD trong tay. Chuyến đi đã làm thay đổi rất nhiều điều. Họ nhận ra:

Không phải tiền bạc là thứ có thể ngăn cản mình, mà chính là nỗi sợ trong lòng mỗi người.

Trên hành trình đó, họ học cách lên kế hoạch, xoay xở, và hơn hết là cảm nhận được sự tử tế của người lạ mình gặp trên đường đi – những con người dù không có nhiều, vẫn sẵn lòng chia sẻ, giúp đỡ. Họ đến Biển Hồ, nơi nhiều người Việt sống không quốc tịch, không giấy tờ. Ở đó, họ thấy một khuôn mặt khác của cái nghèo – không chỉ là thiếu thốn vật chất, mà còn là sự không được công nhận về mặt pháp lý. Nhưng cũng chính tại nơi khó khăn nhất ấy, họ lại thấy rõ nhất sự kết nối giữa người với người – giản dị, ấm áp, sâu sắc.

Khi trở về, họ không còn thấy mình bé nhỏ như trước. Không phải vì họ giỏi hơn, mà vì họ biết rằng: mình có thể sống thật với chính mình, đứng vững từ bên trong, và rằng không có điều gì là không thể vượt qua.

Từ đó, The Soil Project được viết ra – như một mảnh đất để gieo hạt, để tự học, để cùng nhau sống với những giá trị mà mình tin tưởng.

Ban đầu, họ gửi proposal đến nhiều nơi. Phần lớn mọi người đều hoài nghi và không tin tưởng vào dự án. Nhưng cũng có những người đã lắng nghe, thấu hiểu tinh thần phía sau. Cô Bùi Trân Phượng và tổ chức UNESCO (UNESCO-APEID Meeting on Entrepreneurship Education) là hai nơi đầu tiên tin vào họ. Và chỉ cần vậy thôi – niềm tin ấy đã tiếp thêm cho họ sự vững vàng để đi tiếp.

Đến nay, The Soil Project đã bước sang năm thứ 8.

c/ Hỏi Và Đáp

 Câu hỏi: Có bao nhiêu bạn đã tốt nghiệp dự án? Và hiện tại thì các bạn đang làm việc như thế nào?

Có những thành viên tham gia từ Batch 2 (khoảng năm 2018) đến nay vẫn chưa "tốt nghiệp", và tụi em vẫn hay đùa với nhau về điều đó. Có nhiều lý do khiến việc tốt nghiệp ở The Soil Project không phải điều dễ dàng hay bắt buộc.

Lý do đầu tiên là vì yêu cầu tốt nghiệp khá cao: người học cần nói được ít nhất hai ngôn ngữ, xây dựng được một doanh nghiệp xã hội, và có khả năng độc lập tài chính. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn cả là chính người học có muốn "tốt nghiệp" hay không. Nhiều bạn, trong quá trình học, đã tìm ra lý tưởng sống hoặc xây dựng được một dự án đủ vững để tiếp tục phát triển. Lúc đó, việc tốt nghiệp theo hình thức chính thức có còn cần thiết không? Có lẽ không còn quá quan trọng nữa.

Bên cạnh đó, quá trình học tập tại The Soil Project không phải là một hành trình dễ chịu hay bằng phẳng. Vì nếu nói đến một nền giáo dục hướng đến sự chuyển hóa (transformation), thì hành trình đó đòi hỏi phải đi rất sâu vào bên trong chính mình, phải đối diện với những nỗi sợ của bản thân. Ví dụ, thay vì chọn một người đã có kinh nghiệm dẫn dắt, hôm đó người facilitation buổi học có thể là một bạn Seed đang không tin rằng mình có khả năng đứng trước mọi người. Ở The Soil Project, người học được khuyến khích thất bại càng nhiều càng tốt – và liên tục bị đẩy ra khỏi vùng an toàn.

Tụi em hay đùa với nhau một câu là: “Đừng bao giờ để lộ điểm yếu của mình cho đứa khác biết.” Vì nếu lộ rồi, khả năng rất cao là bạn sẽ được thử thách để đối diện với chính điều đó. Có bạn sợ đi xe thì bị thử thách… đi xe liên tục suốt 30 ngày quanh Đà Nẵng bằng phương tiện công cộng. Có bạn sợ kiếm tiền thì… thử thách của bạn là phải tự kiếm tiền. Ngoài ra còn có áp lực từ gia đình, từ xã hội, khiến nhiều người khó có thể kiên trì đi hết hành trình.

Một lý do nữa là: việc “tốt nghiệp” không hẳn phản ánh hết hành trình học tập và phát triển của mỗi người. Thật ra, The Soil Project không khuyến khích bạn ở lại nếu bạn cảm thấy mình không còn học được gì thêm từ chương trình. Việc rời đi – để sống đời mình – đôi khi cũng là một hình thức tốt nghiệp rất thật.

Về công việc, phần lớn những bạn ở lại hoặc chọn hoàn thành các dự án của mình đều theo đuổi tinh thần Khởi nghiệp xã hội (Social Entrepreneurship) hoặc Kiến tạo xã hội (Social Innovation) – một trong những giá trị cốt lõi của The Soil Project. Vì vậy, từ Vcil Community đến The Soil Project, các dự án liên tục được “đẻ ra” trong quá trình học. Nhiều bạn không còn nhu cầu “đi xin việc”, mà thay vào đó là “tạo việc” – tạo ra công việc phù hợp với bản thân mình và có giá trị cho cộng đồng.

Tinh thần này cũng giúp người học tiếp tục nuôi dưỡng những giá trị như yêu thương, cộng tác và sáng tạo – thay vì chỉ tập trung vào cạnh tranh hay lợi nhuận.

 Câu hỏi: Độ tuổi tham gia của các bạn trong dự án là bao nhiêu?

Trước đây, dự án thường chỉ nhận các bạn từ 18 tuổi trở lên – vì đây là độ tuổi mà tụi em tin rằng một người đã có thể tự chịu trách nhiệm cho bản thân mình. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, đã có một vài bạn tham gia từ khi mới 16–17 tuổi.

The Soil Project cũng không đặt ra giới hạn trần về độ tuổi. Có nhiều anh chị lớn tuổi, thậm chí là các cô chú ngoài 50, đã tham gia học cùng với các bạn Seeds trong nhiều khóa học. Vì vậy, tụi em thường nghĩ rằng, độ tuổi phù hợp để tham gia là từ 15 tuổi trở lên, miễn là người đó có khả năng chịu trách nhiệm cho bản thân và hành trình học của mình.

Khi nhìn vào nhóm các bạn Seeds hay cách mà họ tự thiết kế hành trình học, sẽ dễ dàng thấy được một điểm đặc biệt: các bạn học trong một môi trường đa thế hệ. Chính sự đa dạng này làm cho không khí học tập trở nên phong phú hơn – bởi mỗi người mang đến một cách nhìn, một trải nghiệm sống khác nhau. Và khi học hỏi lẫn nhau từ những khác biệt ấy, điều diễn ra không chỉ là tri thức, mà còn là sự kết nối sâu sắc giữa người với người.

 Câu hỏi: Quá trình học được đánh giá như thế nào? Các bạn có một mentor nào không?

Bước đầu tiên là từ chính bản thân người học. Bước thứ hai là từ những người đồng đội đã cùng làm dự án. Và bước cuối cùng mới đến một người mentor – người có kinh nghiệm hoặc chuyên môn sâu trong lĩnh vực mà bạn đang theo đuổi.

Tuy nhiên, tụi em cũng tin rằng: mình cần thoát khỏi suy nghĩ rằng phải có ai đó "xác nhận" thì hành trình học của mình mới có giá trị. Trong một nền giáo dục tự do, mọi thứ đều có thể là người thầy: sách vở, bạn bè, thiên nhiên, dòng sông, hay chính những trải nghiệm thường ngày.

Giáo dục tại The Soil Project là giáo dục tự do.

Trong lĩnh vực giáo dục thay thế (alternative education), có nhiều nhánh khác nhau. Những mô hình như Waldorf Steiner hay Montessori được xem là giáo dục tiến bộ (progressive education) – nơi người học được tôn trọng hơn nhưng vẫn có một triết lý, phương pháp cụ thể và phụ thuộc vào giáo viên có chuyên môn.

Giáo dục tự do (liberatory education) thì khác. Nó trao hoàn toàn trách nhiệm học tập cho người học. Tụi em dựa trên những nghiên cứu và cả dòng chảy lịch sử – rằng hệ thống giáo dục hiện đại mới chỉ xuất hiện khoảng 300 năm trở lại đây. Vậy thì trước đó, con người học bằng cách nào?

Tụi em tin rằng nếu trách nhiệm học thuộc về người học, thì người xứng đáng nhất để đánh giá hành trình học đó chính là người học.

Nếu một chuyên gia nói rằng sản phẩm bạn làm đã “đạt”, nhưng bạn vẫn chưa cảm thấy hài lòng – thì bạn có quyền tiếp tục hoàn thiện. Ngược lại, nếu người khác cho rằng sản phẩm của bạn chưa đủ chuẩn, nhưng bạn biết rõ mục tiêu của mình là kể một câu chuyện chạm đến người khác chứ không phải đạt chuẩn kỹ thuật, thì bạn cũng có quyền giữ lập trường đó.

Khi đồng kiến tạo The Soil Project, tụi em phải bắt đầu bằng những câu hỏi rất căn bản: Triết lý giáo dục của mình là gì? Mục đích của giáo dục là gì? Những mục đích đó sẽ được thể hiện qua phương pháp nào? Và cuối cùng, làm sao để chứng nhận một hành trình học là có ý nghĩa?

Nhiều nơi hiện nay thêm yếu tố công nghệ, đưa lớp học ra ngoài trời… Nhưng nếu chỉ dừng lại ở thay đổi phương pháp, mà không động đến những tầng sâu hơn như mục đích hay triết lý, thì vẫn chưa chạm đến sự thay đổi thực sự.

Về việc chứng nhận, ngày nay ai học đại học xong cũng sẽ có một tấm bằng tốt nghiệp. Việc lấy được bằng không còn quá khó – thậm chí có thể học với chi phí gần bằng 0 trong một số trường hợp. Vậy nên, một tấm bằng không thể nói lên hết khả năng, giá trị hay mục tiêu sống của một con người.

Ở The Soil Project, tụi em không dùng bằng cấp mà dùng portfolio.

 Đó là nơi bạn có thể thể hiện mình qua những sản phẩm bạn làm, những câu chuyện bạn kể, những điều bạn đã trải nghiệm và học được. Và cũng chính những sản phẩm đó sẽ được mang ra đời sống thật, nơi mà bạn có thể cọ xát, thử nghiệm và nhận lại những đánh giá sống động nhất.

 Câu hỏi: Hiện tại các bạn đang ở chung như thế nào?

Việc ở đâu trong quá trình tham gia The Soil Project hoàn toàn tùy thuộc vào nhu cầu và hoàn cảnh của từng bạn. Có bạn ở nhà ba mẹ, có bạn thuê trọ riêng, cũng có những bạn chọn ở chung với nhau.

Tuy nhiên, trong những ngày đầu của dự án, tụi em chọn cách tiếp cận là tất cả mọi người cần ở chung thì hành trình học mới có thể diễn ra một cách sâu sắc. Có những giai đoạn, để có được một chỗ ở cho cả nhóm, tụi em phải tự quan sát và tìm kiếm các nguồn lực xung quanh mình. Có năm tụi em từng sống trong một ngôi chùa. Có một đợt khác, trại học của The Soil Project được tổ chức ở một ngôi trường bỏ hoang tại Tây Ninh.

Chính những trải nghiệm đó giúp tụi em học được một điều quan trọng: hãy nhìn vào mục đích, chứ không chỉ vào phương tiện.

Câu hỏi không phải là "mình ở đâu", mà là "việc ở chung có giúp gì cho hành trình học của mình không?" hay “mục đích mà mình ở chung với nhau là gì?”

Nếu việc cùng sống với nhau giúp tụi em hoàn thành mục đích đó – thì tụi em sẵn sàng làm, dù phải xoay xở ra sao đi nữa (challenge - based learning).

 Câu hỏi: Làm sao để dự án có thể tiếp cận với nhiều người hơn (ví dụ như hạ chi phí hay tiếp cận những nguồn lực ở Việt Nam nhiều hơn thay vì nước ngoài, hoặc giảm áp lực từ dự án xuống)? Các bạn đã từng suy nghĩ tới việc scale up cho dự án chưa?

Tụi em chỉ dám nhận mình là một nhóm đang thử nghiệm những điều tụi em thật sự tin và mong muốn được nhìn thấy trong xã hội.

Ngay từ đầu, mục tiêu của tụi em không phải là để “mở rộng quy mô” hay kêu gọi thêm người tham gia, mà là để góp phần vào sự chuyển đổi xã hội – bắt đầu từ chính bên trong mỗi người. Vì thế, nếu anh chị cảm thấy mô hình này phù hợp, tụi em luôn chào đón và khuyến khích anh chị bắt đầu một phiên bản của riêng mình – ngay tại địa phương của mình, với những nguồn lực mình đang có. Bằng cách đó, sự chuyển hóa không gom tụ lại một chỗ mà sẽ lan tỏa ra – được bản địa hóa, và phù hợp hơn với từng vùng đất, từng cộng đồng khác nhau.

Một lý do nữa khiến tụi em không chủ trương mở rộng quy mô là vì tụi em tin rằng sức mạnh của một nhóm nhỏ nằm ở chỗ có thể đi rất sâu với nhau. Khi chỉ có 10 người, nhưng tất cả đều hiểu rõ triết lý, niềm tin và cùng chia sẻ một hướng đi – thì đó chính là cách tụi em "scale": scale về chất lượng bên trong, chứ không phải số lượng bên ngoài.

Về việc sử dụng nguồn lực từ trong nước hay quốc tế, tụi em rất cởi mở. Trong các chương trình, tụi em có sự tham gia của thầy cô đến từ cả Việt Nam và nước ngoài. Tuy nhiên, có những khóa học tụi em vẫn chủ động giữ lại sự “áp lực” – vì đó là một phần bài học quan trọng, đặc biệt là khi đối diện với các vấn đề về tiền bạc.

 Ví dụ, có những thử thách yêu cầu người học phải xoay xở để kiếm được một số tiền nhất định trong vài tuần hoặc giải quyết một vấn đề trong vòng 24 giờ – giống như nguyên lý làm việc trong phương pháp Agile. Tụi em tin rằng một chút áp lực là cần thiết để một người trưởng thành và bật ra được sức mạnh bên trong.

Nhưng đồng thời, cũng cần có điều gì đó làm dịu lại áp lực đó – và tụi em tìm thấy điều đó ở tinh thần cộng đồng. Khi một người chật vật kiếm tiền mà nhìn quanh thấy ai cũng đang cùng nỗ lực như vậy, thì cảm giác cô đơn sẽ bớt đi. Và rồi, người ta sẽ hiểu rằng: mình không phải đối diện với thử thách một mình. Mình có thể bước qua điều đó – cùng với nhau.

Cuối cùng, tụi em tin rằng:

Làm được hay không đôi khi không quan trọng bằng việc bạn đã học được điều gì trong hành trình ấy.